Γιγαντιαίο «μάτι» στο Σύμπαν

Το Εξαιρετικά Μεγάλο Τηλεσκόπιο οδεύει προς την υλοποίησή του. Ο έλληνας επιστήμονας που διετέλεσε επικεφαλής της ομάδας για την ανάπτυξή του μας ξεναγεί στο... Τέρας

Από τις αρχές του 17ου αιώνα, όταν το πρώτο τηλεσκόπιο έστρεψε το «βλέμμα» του στον έναστρο ουρανό, έχουν αλλάξει πολλά. Με την εξέλιξη της τεχνολογίας, ανοίγει ο δρόμος στους επιστήμονες για λεπτομερέστερη μελέτη των διαστημικών σωμάτων με τη βοήθεια εκλεπτυσμένων συστημάτων που μπορούν πλέον να «βλέπουν» μέσα από το οπτικό και κοντινό υπέρυθρο τμήμα του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου.

Το Ευρωπαϊκό Νότιο Αστεροσκοπείο (ESO), το οποίο εφέτος κλείνει 50 χρόνια από την ίδρυσή του, έχει συμβάλει σημαντικά στην αστρονομική έρευνα. Με μακρά εμπειρία στην κατασκευή τηλεσκοπίων, έχει τώρα ρίξει όλη του την προσοχή στο χτίσιμο ενός υπερτηλεσκοπίου, με διάμετρο πρωτεύοντος κατόπτρου σχεδόν 40 μέτρων, στο όρος Αρμαζόνες στη Βόρεια Χιλή, το οποίο από τις αρχές του 2020 θα αποτελεί «το μάτι της ανθρωπότητας προς το Σύμπαν».

Εμείς μιλήσαμε με τον δρ Ιάσονα Σπυρομίλιο, ο οποίος από το 2006 ως το 2010 διετέλεσε επικεφαλής της ομάδας έργου του ESO για την ανάπτυξη του λεγόμενου Εξαιρετικά Μεγάλου Τηλεσκοπίου της Ευρώπης (E-ELT). Ο δρ Σπυρομίλιος θα βρίσκεται στη χώρα μας αύριο, Δευτέρα, για να παρουσιάσει την τιτάνια αυτή προσπάθεια, στο πλαίσιο της επετειακής εκδήλωσης «Η Ευρώπη στα Αστρα: 50 χρόνια Ευρωπαϊκού Νότιου Αστεροσκοπείου» που διοργανώνει το Ιδρυμα Ευγενίδου.

Χτίζοντας το... Τέρας

«Το E-ELT έχει ήδη σχεδιαστεί και ελπίζουμε ότι βάσει αυτού του σχεδιασμού θα το χτίσουμε» λέει μιλώντας προς το «Βήμα» ο δρ Σπυρομίλιος. «Βέβαια ως την ολοκλήρωσή του μπορεί να γίνουν αλλαγές, αλλά στο στάδιο που βρισκόμαστε τώρα, δηλαδή πολύ κοντά στην αρχή υλοποίησης, συνήθως τα πράγματα δεν αλλάζουν ιδιαίτερα. Εχουμε κατασκευάσει πρότυπα κάτοπτρα και κάποια από τα μηχανήματα, ενώ έχουν γίνει όλες οι απαραίτητες υπολογιστικές μελέτες, μέσα σε μια πενταετία πυρετώδους προετοιμασίας. Μέχρι στιγμής έχουν δαπανηθεί περί τα 50 εκατ. ευρώ»αποκαλύπτει ο ειδικός.

Το «τέρας» των τηλεσκοπίων ως προς τα οπτικά μήκη κύματος θα διαθέτει πέντε βασικά κάτοπτρα από τα οποία το μεγαλύτερο θα έχει διάμετρο 39 μ., τη στιγμή που άλλα έχουν διάμετρο μόλις 10 μ. «Καταλαβαίνετε λοιπόν ότι πρόκειται για ένα τεράστιο βήμα. Αυτό που μετρά κάποιος σε ένα τηλεσκόπιο είναι το πόσο μεγάλο είναι το κύριο κάτοπτρο. Τα τηλεσκόπια που λειτουργούν τώρα στα οπτικά μήκη κύματος που έχουμε ως ESO έχουν μια επιφάνεια 50 τ.μ. το καθένα και έχουμε τέσσερα τέτοια» αναφέρει ο έλληνας αστρονόμος.

«Το Ε-ELT θα έχει μια επιφάνεια 1.000 τ.μ., δηλαδή ενός στρέμματος. Επιπλέον, θα διαθέτει ενσωματωμένη την τεχνολογία προσαρμοστικής οπτικής, η οποία μας επιτρέπει να διορθώνουμε την "καθαρότητα" της εικόνας. Αυτό που συμβαίνει όταν περνά το φως μέσα από την ατμόσφαιρα είναι ότι τα αστέρια δεν είναι τόσο ευκρινή. Με τη βοήθεια της συγκεκριμένης τεχνολογίας, που χρησιμοποιείται ήδη στα σημερινά τηλεσκόπια, είναι σαν να βρίσκεται το τηλεσκόπιο πάνω από την ατμόσφαιρα. Το E-ELT είναι το πρώτο τηλεσκόπιο που χτίζουμε εμείς με ενσωματωμένη την εν λόγω τεχνολογία - δεν βρίσκεται δηλαδή πια στην εστία του τηλεσκοπίου μαζί με άλλα όργανα (κάμερες κτλ.) αλλά μέσα σε αυτό. Κάτι τέτοιο θα μας επιτρέπει να λαμβάνουμε εικόνες από πλανήτες που είναι γύρω από άλλα αστέρια και όχι γύρω από τον Ηλιο».

Αυτό που έχει μονοπωλήσει το ενδιαφέρον των ειδικών τώρα είναι η τρομακτική ακρίβεια με την οποία θα μπορούσαν να μελετήσουν το Σύμπαν. «Είναι σαν να βλέπει κάποιος μέσα από θολά γυαλιά. Μπορεί μεν να δει το νησί, αλλά δεν βλέπει τίποτα επάνω του. Αν τα γυαλιά είναι καθαρά όμως, τότε βλέπει το νησί, τις παραλίες και άλλες λεπτομέρειες. Είναι άλλο δηλαδή, το τι καταλαβαίνει κανείς απλώς ξέροντας ότι κάτι βρίσκεται εκεί έξω και άλλο το τι καταλαβαίνει όταν έχει τη δυνατότητα να το μελετήσει. Με το συγκεκριμένο τηλεσκόπιο η μελέτη μας μπορεί να φτάσει ως την "άκρη" του ορατού Σύμπαντος».

Βαρύς προϋπολογισμός

Το κόστος του πολυαναμενόμενου τηλεσκοπίου εκτιμάται στο 1,1 δισ. ευρώ. «Το κόστος που έχουμε υπολογίσει τα τελευταία χρόνια είναι όσο πιο ακριβές γίνεται. Αν υπάρχει κάποια αναπροσαρμογή αυτή δεν θα ξεπερνά ένα 5% - 10%» υποστηρίζει ο δρ Σπυρομίλιος. Στις αρχές της επόμενης δεκαετίας αναμένεται να ξεκινήσει η λειτουργία του E-ELT. Παρά το γεγονός ότι η διάρκεια ζωής ενός τηλεσκοπίου αγγίζει τα 30-40 χρόνια, ο ίδιος υπογραμμίζει ότι οι τεχνολογίες των τηλεσκοπίων δεν αλλάζουν τόσο γρήγορα.«Αυτό που συμβαίνει στην περίπτωση των τηλεσκοπίων είναι ότι δεν αλλάζει η βασική τους υποδομή, αλλάζουν επιμέρους όργανά τους - όπως δηλαδή συμβαίνει και με μια καλή φωτογραφική μηχανή, η ίδια δεν αλλάζει πολύ, αλλά αλλάζει π.χ. φακούς. Στην προκειμένη περίπτωση, ο φακός είναι το τηλεσκόπιο και δεν αλλάζει, αλλάζει όμως η μηχανή που βρίσκεται πίσω από αυτόν. Οπότε αν υπάρχει καινούργια ψηφιακή τεχνολογία για τις κάμερες ή κάτι τέτοιο, μπορούμε να την προσαρμόσουμε. Αλλωστε υπάρχει πλάνο για την ανανέωση των τεχνολογιών αυτών ανά δεκαετία» αναφέρει χαρακτηριστικά. Στόχος των ειδικών είναι να εντοπίσουν πλανήτες γύρω από άλλα αστέρια και να μελετήσουν μεμονωμένα αστέρια σε γαλαξίες κοντά στον δικό μας. «Θέλουμε να μελετήσουμε τους γαλαξίες στα όρια του Σύμπαντος. Τώρα το τι θα θέλουν να κάνουν οι αστρονόμοι σε 40 χρόνια από σήμερα δεν το γνωρίζουμε. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι για να κάνουμε αυτά που θέλουμε στην παρούσα φάση χρειάζεται η συγκεκριμένη υποδομή» μας λέει ο δρ Σπυρομίλιος.

Στόχος η σκοτεινή ύλη

Η σκοτεινή ύλη και η σκοτεινή ενέργεια, κατά τον επιστήμονα, αποτελούν ενδείξεις ότι ακόμα δεν καταλαβαίνουμε ακριβώς πώς δουλεύουν το Σύμπαν και η βαρύτητα. «Το Ε-ELT θα μπορούσε να βοηθήσει στην περαιτέρω κατανόηση της σκοτεινής ύλης. Είναι ένα από τα θέματα που θέλουμε να μελετήσουμε. Οσο πιο ακριβή είναι τα δεδομένα και όσο πιο μεγάλη είναι η λεπτομέρεια που μελετάμε τόσο καλύτερα καταλαβαίνουμε την επίδραση της σκοτεινής ενέργειας και της σκοτεινής ύλης στη βαρύτητα» υποστηρίζει ο διακεκριμένος έλληνας αστρονόμος.

Το επιταχυνόμενα διαστελλόμενο Σύμπαν των Σολ Περλμιούτερ, Μπράιαν Σμιτ,  Ανταμ Ρις ήταν εκείνο που τιμήθηκε πέρυσι με το Νομπέλ Φυσικής. Μέλος της ερευνητικής ομάδας των Σμιτ και Ρις ήταν και ο δρ Σπυρομίλιος. «Αισθάνθηκα μεγάλη χαρά για τους συνεργάτες μου που πήραν το Νομπέλ. Η συγκεκριμένη εργασία είχε ήδη βραβευθεί πολλάκις οπότε ξέραμε ότι είχε πιθανότητες να πάρει και Νομπέλ» παραδέχεται ο ίδιος.



Επετειακή εκδήλωση
Η εκδήλωση για την 50ή επέτειο του ESO, με ομιλητές τον διευθυντή Ερευνών και διευθύνοντα στο Κέντρο Ερευνών Αστρονομίας της Ακαδημίας Αθηνών κ. Πάνο Πάτση και τον κ. Ιάσονα Σπυρομίλιο, θα διοργανωθεί τη Δευτέρα 15 Οκτωβρίου και ώρα 19.00 στο Αμφιθέατρο του Ιδρύματος Ευγενίδου, με ελεύθερη είσοδο για το κοινό.